TÜRK EDEBİYATINDA GELENEK PROBLEMİ

Batılılaşma sürecine girişinden sonra, edebiyatımızın en çok tartışılan konularının başında gelenek ve gelenekten yararlanma problemi gelmiştir. 

Burada, bizdeki gelenek tartışmalarının önceleri kültür, sonraları ise edebiyat, daha da özele inersek şiir alanında olduğunu belirtelim.

Bu tartışmaları kaçınılmaz kılan hususların başında, Tanzimat’tan sonra yaşanan suni kültürel gelişme ve değişmeler gelmektedir. Çünkü, bu tarihten sonra, dışlanan ve geride bırakılan köklü kültür birikimi, sonraki kuşakları şu veya bu şekilde, daima rahatsız etmiş, sürekli olarak kendisinden nasıl kurtulunur veya faydalanılır gibi soruları bilinç altında saklı tutmuştur.

Türk edebiyatında geleneğin olup olmadığı, varsa ne olduğu, gelenekten yararlanma ve yolları, geleneğe bağlanma, geleneksel olana eklenme gibi problemler,  şair, yazar, araştırmacı ve eleştirmenlerin tartışmalarına  konu olmuştur.

Gelenek tartışmaları, Türk edebiyatı için gelenekten söz edilip edilemeyeceği, söz edilecekse bunun ne olduğu ve ondan nasıl yararlanılabileceğine dair  polemikler şeklinde başlamıştır. Zamanla konuyla ilgili problemlerden bir kısmı halledilmekle birlikte, tarihinde köklü kültürel şoklar yaşamış toplumların çoğu aydınlarında olduğu gibi, Türkiye aydınlarının bazılarında da bir sapma veya olumsuz bir yapılanma halinde ve başlangıçta gelenek karşıtlığı şeklinde varlığını sürdürmüştür. Bunlara bağlı olarak, gelenek taraftarları ile gelenek düşmanları, inkâr veya savunma seviyesinde kalmış olan tartışmalara girmişlerdir. Çoğu defa ifrat veya tefrit düzeyleri bu tartışmaların niteliğini belirlemiş, ‘bazı yazarlarda eskiye rağbet, yeniye husûmet; bazılarında ise yeniye ihtiraslı bir bağlılık, eski ve geleneksel olana topyekûn bir reddiye’^[1] halinde tezahür etmiştir. Geleneğe olan yönelişin böyle bir hesaplaşma şeklinde oluşu, onun, ‘hem tasvip edilen ya da doğrulanan, hem de red ya da inkar kapsamına alınmış olan bir kaynak’ oluşuna bağlanır. Yani ‘gelenek hem bir doğrulama, hem de inkar hedefi’^[2]durumundadır. Pek tabii olarak söyleyebiliriz ki, meselenin bu seviyede seyretmesi, çoğu defa ‘edebiyatın dışında gelişen’ ve ‘estetik kaygıdan soyutlanmış’^[3] durumlardan, daha açık bir ifadeyle, ideolojilerin penceresinden bakılmış, siyasî tutumlardan hareket edilmiş olmasından kaynaklanmıştır.

Edebiyatımızda öteden beri alışılmış bir şekilde süregelen yenileşme, gidilmemiş yollardan gitme fikri, yukarıda tarihini çizdiğimiz batılılaşma devrinin köklü ilk aşaması olan Tanzimat’tan itibaren, farklı bir mahiyet kazanarak kendisini göstermiş ve zamanımıza kadar gelmiştir. Sözkonusu dönemden itibaren, kimi zaman sakinleşen, kimi zaman da alevlenen gelenek-modernizm tartışmaları, önceleri modernin, geleneksel olanı ve unsurlarını ‘ortadan kaldırma’ çabaları şeklinde gelişmiştir.^[4] Tanpınar bunu “Türk Edebiyatında Cereyanlar” başlıklı makalesinde de ele alır. Buna göre, Batılılaşma hareketleri ile şiirde ortaya çıkan yenileşme kavramı çok farklı ve kökten bir yenileşme fikrinin uzantısıdır. Tam bir medeniyet değişimi isteğinin bütün genişliğini ve sancılarını içinde taşır. Bu yenileşme anlayışının belirgin özelliklerinden birisi eskiyi tamamen reddetmektir.^[5]  Başka bir yazısında da Tanzimat sonrası edebiyatımızın ‘en bariz fârikasının mazideki kaynaklarımızla olan’ ilgisini kesmek olduğunu söyler. Özellikle Servet-i Fünûn’dan sonra Avrupalı örnekler edebiyatımıza girmiş, yeni bir gelenek oluşmaya başlamış, haliyle edebiyatımızda ve ruhumuzda bir ikilik oluşmuştur.^[6]

Tanzimat’tan sonra  edebiyat ve sanat dünyasında oluşan bu iki  anlayıştan ilkinin asırlardır sürüp gelen bir zevk terbiyesinin ürünü olduğunu ve güzellik peşinde koşarak buna uygun formlar geliştirdiğini söyleyebiliriz. Bu anlayış, geleneği sürdürmek isteyen anlayıştır ve batıdan gelen özellikleri de almaktan çekinmez. İkinci zihniyet ise, daha çok hayat ve toplumu merkeze alan ve sosyal meseleleri konu edinen bir şiir anlayışıdır. Bu ikincisinin önemli bir özelliği vardır. Bu özellik, ilk yenileşme hareketlerinden son döneme  kadar mazideki edebiyata karşı olumsuz bir tavır takınması ve onu reddetmiş olmasıdır. Bu süreçle birlikte oluşan yeni anlayışın içinde, kendini yeni sayan her hareketin, kendinden öncekini yok sayma veya reddetme alışkanlığı da vardır.^[7]

Öte yandan, 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Avrupa’da başlayan başkaldırma, bütün  eski değerlere karşı sergilenir. Bundan şiir de nasibini alır. Bu durum Batı şiiri için de geçerlidir. Ebubekir Eroğlu, gelenek kelimesinin bütün dünyada ‘negatif’ çağrışım yapmasını, bu dönemde eski değerlerin gözden düşmüş olmasına bağlar. ‘Artık genel yönelim, geçmişin tazeliğini bulmak değil, geçmişin yükünü sırtından atmak şeklinde’^[8]dir.

Bizde, Tanzimat’la birlikte önce Namık Kemal’in ve ardından Muallim Naci’nin karşısındaki duruşuyla Recaizade M. Ekrem’in gösterdiği tepkilerle yerleşmeye başlayan tenkitler, gelenek olarak Divan şiirini hedef alır. Zamanla kalıplaşan ve sürekli tekrarlanan suçlamaların arasında, bu şiirin ‘toplumsal meselelere ilgisiz, halktan kopuk, dili yabancı, çağın insanî değerlerine uzak, gerçekle ilişkisi mantıksız, düşünce ve duygu bakımından eksik, soyut, İran ve Arap taklidi bir edebiyat olduğu ileri sürülür.’^[9] Divan şiirine yönelik bu tavrın Cumhuriyet’ten sonra bir devlet politikası halini aldığı da söylenir.^[10] Böyle bir politikadan sonra, Türk şiiri mazideki birikimlerle ilgisini yavaş yavaş, fakat ‘cezrî surette’^[11] kesmiştir. Bu konuda Orhan Okay’ın yaptığı bir hesap ilginçtir. Okay’a göre, Tanzimat şiirinin en temel amaçlarından birisi, Şeyh Galib’ten sonra tıkanan Divan şiiri kapısını  ‘bir daha açılmamak üzere kapatmak’tır. “Bunun için ilk büyük darbeyi, çeşitli vesilelerle Namık Kemâl vurur. Sonuncusunu da Cumhuriyet devrinin bir Divan şiiri otoritesi: Abdülbâki Gölpınarlı. Namık Kemal’inki 1866’da başladığına, Gölpınarlı’nın ‘Divan Edebiyatı Beyanındadır’ kitabı da 1945’de çıktığına göre, demek seksen yıl, bu kadim sanatın cenazesinin kaldırılmasına kâfi gelmiştir.” Yazara göre, Divan edebiyatının ilgi kaybetmesi sadece bu tür saldırıların doğurduğu bir sonuç değildir. Tanzimat’tan sonra, devamlı değişen toplum yapısı, İkinci Meşrutiyet’ten sonra dilin hızla sâdeleşmesi, sonuçta, Cumhuriyetten sonra yazı sisteminin değişmesi, bu şiiri gittikçe bizden uzaklaştırmıştır. Böylece, bu şiir, ‘Bir arkeolojik kalıntı gibi birkaç mütehassısın anlayışına ve lise kitaplarında çok sınırlı birkaç örnekten alınabilecek bir zevke’ terkedilmiş, ‘Devletin kültür politikası da bu akımı sürükleyici ve destekleyici bir güç’ olarak gözükmüştür.”^[12]

Ebubekir Eroğlu, 19. Yüzyılın ikinci yarısındaki şiirimizdeki modernleşmenin kaçınılmazlığını hissettiren bilincin ‘yenilenmek’, ‘modernleşmek’ gibi kavramlardan değil, ‘Avrupalı olmak’^[13]  kavramından hareketle oluştuğunu belirtir.

Batılılaşma sürecinin son halkası olan Cumhuriyet’ten sonraki yeni kültürel oluşumun, eski kültürümüze ve onun sahip olduğu edebî değerlerin yeni sanat eserlerine etki etmesini istemediğini belirten Eroğlu’na göre, herhangi bir şairin çalışmasında eski şiir değerlerine yaslanması, onlardan faydalanması ‘kültürel zenginliğin artması şeklinde anlaşılmamıştır.’^[14]Tam tersine, yeninin önüne bir engel olarak görülmüştür. Eroğlu’na göre, bu süreç 1950’lere kadar sürmüştür.^[15]

Birol Emil’e göre, Cumhuriyet devrindeki tenkit anlayışı ve tarih görüşü ‘inkâr ve dalâlet’ içinde ‘sakat çağdaşlık anlayışı’ ile ‘bizi seçkin bir zevkten, üstün bir asaletten, derin bir hassasiyetten ve büyük bir kültürden mahrum’ bırakmıştır. Tarihin, kültürün ve edebiyatın Cumhuriyet’le başlatılması, özellikle de yeni edebiyatın ‘birdenbire, bir mucizenin sırrına ermişçesine vücut bulduğunu ileri sürmek, onu eskiden koparmak, eskiyi yok farzetmek, millî kültür ve edebiyatta ve onlar üzerindeki araştırmalarda düşülebilecek en büyük dalâlettir.’^[16]

Beşir Ayvazoğlu’na göre, yeni nesiller, kendilerinden öncekilerin yaptıklarını inkâr ederek yeni ve çağdaş olabileceklerini zannetmişler ve çok tehlikeli bir saplantıya düşmüşlerdir. Halbuki, ‘sağlıklı  bir kültür, sanat ve edebiyat hayatı, ancak devamlılıkla mümkündür.’ Buna rağmen, sürekli yeniden başlama, her gelenin kendi putunu dikmek için ‘put kır’ması, yaşanılan ‘silbaştan’lar, ‘şiirimizin sadece zengin birikimimizle değil, toplumla da bütün bağlarının kopmasına yol açmıştır.’^[17]

Bunun yanında, 1950’lere gelindiğinde durum farklılaşmaya başlar. 1950’lerden itibaren şiirde eski değerleri atmanın bir işe yaramadığı görülür. Çünkü, atılanın yerine ‘yeni değerler’ konulamamıştır.^[18] Bu yüzden, şairler birtakım tepkilere rağmen, ‘divan şiirinden yararlanmak’ fikrini sürekli olarak öne çıkarmışlardır.^[19] Ebubekir Eroğlu, aslında, hiçbir dönemde şiirimize tarihsizliği kimsenin yakıştıramadığını, kültürümüze başlangıç olarak en yakın zamanı gösterenlerin bile genellikle ‘köklü bir şiir geleneğimiz olduğu’nu kabul ettiklerini belirtir. Bunun zıddını düşünmek, hele hele “Modern şiirin eski şiirle hiçbir irtibatı bulunmadığını söylemek ise hem modern şiirin ortaya çıktığı dillerdeki işleyişi bakımından hem de şiirimizdeki dallanmayı yorumlayabilmek bakımından bir cehaleti sergilemektir.”^[20]

Türk şiirinde 1950’lere kadar gelen yenilik arayışları, ‘bir başlangıç bulmuş olma’ arzularını da içerir. Bu zamana kadar ‘şiirde devamlılık’ ifadesi eski gelenekleri hatırlattığı için fazla ilgi görmez. 1960’lardan  sonraysa, ‘yenilik’ler ‘devam’ düşüncesiyle birlikte gelmeye başlar. Artık yeni atılımlar, modern şiirimiz içinde, temel alabileceği yönelişler bulabilir. Bu arada, ‘devam’ düşüncesinin eski şiirimizi çağrıştıracak biçimde kullanılması da yavaş yavaş itiraz konusu olmaktan çıkar. Yeni şiire canlılık katan unsurlardan birisinin de, eski çağlardaki güçlü şiir varlığımızın olduğu kabul görür. Buradan yola çıkan Eroğlu’na göre, şiirimizin modernleşme döneminde gelenekle kurulan ilişkisinin niteliği, içeriği ve boyutu tartışılsa bile, eski şiire ulaşma, onunla yarışma ve onu aşma duygularının hiçbir zaman bütünüyle kaybolmadığını belirtir. En uzak kalındığı yerlerden bile eski şiirimiz, ağırlığı ve ‘varlığı adeta havada hissedilen’ bir olgu olmaya devam eder.^[21]

Fakat burada, bizi asıl ilgilendiren yenilerin bir öncekilere karşı tutumu değil, genel olarak, gelenek denilince kabul edilenin hangi şiir dönemi olduğu meselesidir. Öyle ki, bu konuda, daha ilk dönem modernleşme sürecinden itibaren ortaya konulan görüşler farklı kaynaklara, çeşitli sebeplerden ötürü, birbirini tutmayan yerli veya yabancı birikimlere doğru yönelmektedir. “Türk edebiyatının bir geleneği yoktur.” deyip işi kökten halledenlerin veya geleneği Divan ve Halk edebiyatı ile sınırlandıranların yanında, gelenek alanını oldukça genişletenler de vardır. Böylece, gelenek olarak algılanan edebî değerler, aşağıya aktaracağımız görüşlerden de belli olacağı gibi, bazen tek başına, bazen da gruplar halinde veya bir bütün olarak, Osmanlı şiiri, Divan şiiri,   Halk şiiri, Tekke şiiri, Batı şiiri gibi şiir birikimleridir.

Doğrusu Türk şiiri için gelenek sorunu gündeme geldiğinden itibaren Divan şiiriyle bir irtibat hemen kurulmuş, olumlu veya olumsuz bir hesaplaşmaya gidilmiş, fakat çoğu defa polemik seviyesi aşılamamıştır.

Bir yazısında ‘mazideki kaynaklar’dan söz açan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Divan şiir ve edebiyatını kastetmekte olduğunu, yazısının devamında yer alan ‘bizim gibi bir vakitler kendi çerçevesi içinde mütekâmil bir medeniyete, muayyen asalet kazanmış bir zevke ve bu zevkin tam bir kemale erişmiş eserlerine mâlik olan, yani kendi mazisinde olgun bir sanat ve edebiyat an’anesine mâlik olan milletler...’^[22] şeklindeki ifadelerinden anlayabiliriz. Bu arada Tanpınar, bir edebiyat ve sanatın ancak kendi geleneği içinde yenileşebileceği görüşünü ileri sürerken, Divan şiirini öne çıkarmaktadır.^[23] Tanpınar, Divan şairlerinin ‘kendinden evvelki şâiri geçmek için’ şiir yazdığını, o dönemde rekabet ve döğüşün ‘aynı sahada ve aynı silâhla’ yapıldığını, yeni dönemde ise tam aksinin olduğunu, yenilerin ortak bir yolda, öncekileri geçmek için çabalamadıklarını söyler. Yeniler, eskilere benzememek yoluyla, sanki rekabetten kaçarlar. Bu da, gelenekten kopuş için bir sebeptir.  “Modern sanatlar, oyunda lâzım olan asaleti buradan kaybeder.”^[24] diyen  Tanpınar, başka bir yerde, “Gençleri seviyorum, fakat canım şiir okumak isteyince Bâki Efendi’yi açıyorum.”^[25] diye sözünü bitirir ve gelenek konusundaki tavrını Divan şiirinden yana pekiştirir.  

Tanpınar, Halk şiirinin gelenek olmasını, bu şiirin Tanzimat sonrasında gelişen  yeni edebiyat için kaynak olduğunu belirterek açıklar. Çünkü, kendi isteğimizle bıraktığımız Divan edebiyatı ile, kopya ettiğimiz batı, o dönemde bizim için kaynak olamazdı. Şu halde, dayanılacak kaynak olarak ‘akla ilk gelen şey, o zamana kadar mevcudiyetine pek az ehemmiyet verdiğimiz folklor, halk şâirleri, halk masalları, destanlar, velhâsıl harsımızın halk tabakasında uyuyan zenginlikler olacaktı.’ Tanpınar’a göre, dönemin edebiyatçıları bu eserler yoluyla, bir taraftan Türk’ün tarih içindeki sürekliliğini, diğer taraftan Anadolu’daki ‘inkişafı, zihniyet ve hayat ayrılıkları’nı öğreneceklerdi.^[26]

Mehmet Kaplan,  Divan edebiyatını, ‘gelenek edebiyatı’ olarak adlandırır. Yazara göre bu edebiyatın ‘esas yapısı bir kere teşekkül ettikten sonra, yüzyıllar boyunca hemen hemen aynı’ kalmış olmasıdır.^[27] Kaplan, Şiir Tahlilleri kitabının ikinci cildine yazdığı önsözde gelenekle ilgisini kesen Cumhuriyet şairlerine değinir: “Gelenekle ilgilerini kesen Cumhuriyet devri Türk şâirleri, dünyadaki bütün yeni akımları izleyerek, Türkçede de onların benzerlerini yaratmaya çalışmışlardır. Bunlar arasında Halk veya Divan edebiyatından bazı unsurlar alarak, yeni terkipler vücuda getirenler de vardır.”^[28] Böylece, Mehmet Kaplan’ın şiir geleneği içinde Divan ve Halk edebiyatını ele almakta olduğunu açık şekilde görürüz.

Birol Emil, Yeni Türk Edebiyatı’nın üç büyük kaynak ve gelenekle beslendiğini, bunların da Divan Edebiyatı, Halk Edebiyatı ve Avrupa Edebiyatı olduğunu kaydeder. Yirminci yüzyıl içinde bu geleneklerden ‘asıl değiştirici ve yenileştirici’ olanın Avrupa Edebiyatı olduğunu, fakat Türk Edebiyatını sadece batı etkisinde bir edebiyat saymanın yanlış olacağını söyler. Bu, ‘herşeyden önce edebiyat vâkıalarının birikim, oluşum, değişim ve gelişim vetiresine aykırıdır.’  Çünkü edebiyat da birikim, oluşum, değişim, gelişim ve devamlılık gibi süreçleri ihtiva eder. Birol Emil, buradan yola çıkarak, bizde ve dünyada, eski edebiyatın yeni edebiyat içinde, onu besleyerek, sürekli varolageldiğini, ‘bazı dönemlerde eski edebiyata ait unsurlar kaybolmuş gibi görünse, hatta kaybettirilmek istense bile’ onlar ‘tohum halinde yine’ de  mevcut bulunduğunu söyler.^[29] Bu arada, Halk edebiyatını, Yeni Türk Edebiyatı’nın ikinci büyük kaynağı ve geleneği olduğunu kaydeden Birol Emil, bu geleneğin Divan şiirinden daha da uzun ömürlü olduğunu söyler. Hatta hâlâ yaşamakta olduğunu iddia eder. Fakat araştırmacıların bu gelenekle ilgilenmeyişleri ve yeni nesil edebiyatçıların bu kaynaktan faydalanmayışları onun varlığını gizlemektedir.^[30]

Orhan Okay, Divan şiirini, ‘hâlâ büyük bir poetik değer olarak çok yakınımızda’ görür. “Onun prensipleri üzerinde düşünmeden, onun lezzetini tatmadan şiirde yeni hamleler yapmak mümkün değildir.” der. Bu arada, geleneği bu şiirle sınırlamadığını, bugünkü şiire Halk şiiri ve kültürü, Tanzimat’tan sonra gelişen batı yolundaki bütün gelişimlerin kaynaklık edebileceğini kaydeder. ^[31] Okay ‘...batılılaşma hareketlerinden önceki edebiyatımız da, diğer sanatlarımız gibi, milletimizi millet yapan kültür kaynaklarından biridir. Diğerleri gibi bu hazineye de yeniden dönmemiz lâzımdır.’ diyerek geleneksel olan şiirimizi bir kez daha gösterir.^[32]

Cevdet Kudret, Divan şiirinin bir gelenek şiiri olduğunu “Yüz yılı aşkın bir süreden beri Divan şiiri geleneğinden kopmuşuz. Ondan öylesine uzaktayız ki, yeniden o geleneğe dönme, onu sürdürme olanağı yok elbette.” şeklindeki yakınmalarıyla belirtir. Ona göre, bu şiir ne kadar eleştirilirse eleştirilsin, ders alacağımız bir yanı mutlaka vardır: ‘Divan şiiri, sözcükleri seçme, yerli yerine oturtma, birbirleriyle ilişkilerini gözönünde bulundurma, onlarla güzel biçimler yaratma, özle biçimi birbiriyle kaynaştırma yollarını’ öğretmektedir.^[33]

Sezai Karakoç, yeni bir edebiyat doğurmak için eskinin yıkılıp yok sayılması gerektiği inancıyla Tanzimat’tan bu yana gerçeğin inkâr edildiğini, halbuki bizim klasik edebiyatımızın Divan edebiyatı olduğunu belirtir. Bunun asıl sebebi, ‘kafaların karışıklığı’dır. Bu yüzden, kimileri hiç medeniyetimizin olmadığını, medeniyeti Batı’da gördüğümüzü, batıyla medeni olacağımızı söylemişler; kimileri de eski edebiyatla hep Arabı ve Acemi taklit ettiğimizi belirtip bu edebiyatın ‘toplumla, insanlıkla ilgisiz, dar bir saray çevresinin edebiyatı’ olduğunu, tarihe gömüldüğünü iddia etmişlerdir.^[34]

Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın kendisine gelen genç şairlere verdiği öğüt de geleneğin, özellikle Türk şiiri açısından, Divan ve Halk geleneklerinin önemiyle ilişkili ilginç bir örnektir: “ ‘Arkadaş, elli tane kalın defter alacaksın, bu defterlerin her birinin üstüne Türkçemizde en çok kullanılan 15 heceyi, 15 de aruz veznini yazacaksın. En az o yüz sayfalık  olan o defteri o vezinle dolduracaksın, her dizeyi gömüt taşına yazar gibi, özene bezene yazacaksın. O defteri buraya getireceksin. Denetleyeceğim...”^[35]

“Toprağa Bağlı Şiir” başlıklı yazısında, geleneğe değinen Behçet Necatigil, şiirin milli bir unsur olarak öncelikle dil açısından toprağa bağlı olduğunu, bu yüzden gelenekten faydalanılması gerektiğini belirtir: Yüzyıllar boyunca dili işlemiş usta şairlerin ‘dil tecrübelerinden, dile kattıkları zenginliklerden yararlanmak’ gerekir. Necatigil, özellikle Divan şairlerinin ‘tevriye zevki’ üzerine eğildiğini, bu zevkten hoşlandığını da belirterek, gelenekten kastının Divan şiiri olduğunu da açıklar. Ona göre, ‘tek kelimede başka başka anlamları düşündürme imkânı bile, gelenekten yararlanmak, bir geleneğe daha kapı açmaktır.’^[36]  Necatigil, bir başka yazısında da Divan şiirine karşı ‘alerji’ duyanları eleştirir. Onların tavrını ‘divanece’ bulur. Şair, Divan şiirinden yararlanmayı, ölmüş kelimeleri diriltme şeklinde değil de, ‘estetikten, istiften, disiplinden yararlanmak’ diye ele almaktadır. Necatigil, şiirin ‘geçmişten tam kopama’yacağını, şairlerin, eski motif ve imgeleri değerlendirmek, onlarla beslenmek zorunda olduğunu belirtir.^[37] Necatigil, ‘asli kaynaklara dönmeyi’, oradan alınacak bazı motifleri, çağın motifleriyle kaynaştırarak gerçekleştirebileceğimiz görüşündedir.^[38]

Attila İlhan da, şiirde gelenek deyince öncelikle Divan şiirini anlar. Bunu özellikle yazdığı şiirlerle ortaya koyan şair, ‘eski kelimeleri dekoratif bir malzeme olarak kullanan’^[39] yeni şairleri de uyarır. Çünkü bu tür bir kullanım gelenek için yeterli olmamaktadır. Fakat onun gelenek konusundaki tavrı bununla sınırlı değildir. Zira,  “Toplumcu ve Gerçekçi Sanat Geleneğine Saygı”  başlıklı yazısında Tanzimat’la başlayan  ‘batılı’ sanat anlayışının oluşturduğu geleneği öne çıkarır. Bu gelenek, ‘toplumsal, hatta siyasal bir görevi olan sanat yolunda başlamıştır.’ Yazar, 1955’te yazdığı bu yazısında ‘Yüzyıllık sanat geleneğimiz’ olduğunu ve bunun ‘toplumsal, ulus hizmetinde bir sanat geleneği’ şeklinde geliştiğini ifade eder.^[40]

“Divan Şiirinin Yeri” başlıklı yazısına, Cevdet Kudret’in  “... günümüzde, sanki başka sorun yokmuş gibi, Divan şiirinin yeniden konu edilmesini de yadırgamamalıyız. ‘Durmadan kötülenen’, ama ‘şiir konusunda güzel bir örnek verilmesi gerekince gene ona başvurulan’ Divan şiirinin ‘tuhaf alınyazısı’ karşısında, ‘Ondan öylesine uzaktayız ki, yeniden o geleneğe dönme, onu sürdürme olanağı yok elbette”^[41] şeklindeki görüşlerine değinen Memet Fuat, şiirin anlatım olanaklarının geliştirilmesinde, ‘geçmişteki öbür şiir deneylerinin yanı sıra divan şiirinden de’ yararlanılacağını, bunu kimsenin reddedemeyeceğini, fakat yeterli bir yararlanış olamayacağını söyler.^[42]

Şerif Aktaş, bir milletin şiirinin, o milletin dili gibi kendi içinde bir bütün olduğunu, bu şiirin bütün zaman boyunca dil (‘ortak saz’^[43]) içinde zenginleşerek varlığını sürdürdüğünü söyler ve “Biz, Türk şiirini eskisi, yenisi, halkı ve tekkesiyle bir bütün olarak düşünmekten yanayız.”^[44] diyerek, ‘en uzak geçmişten geleceğe akan ve her an değişen, zenginleşen’^[45]  bütüncü bir anlayış içinde olduğunu gösterir.  Bu bütüncü anlayışın temelini, tarihî tekevvünü (oluşumu) şekillendiren ‘kollektif ruh-kollektif vicdan’^[46] söz gruplarıyla ifade eden Aktaş,  başka bir yerde Tanzimat’tan sonraki şiirin ‘Divan ve Halk şiirimizden neler aldığı problemi üzerinde’ düşünürken algıladığı gelenek içinde, Divan ve Halk şiirlerine büyük önem verdiğini de gösterir.^[47] Fakat, ‘başlangıcından bugüne Türk şiirinin bir bütün olduğunu’ unutmamak gerekmektedir.^[48]  Şerif Aktaş,  “Cumhuriyet Şiirinin Kaynakları” başlıklı yazısında da bu şiirin beslendiği kaynaklar arasında üç oluşumu öne çıkarır. Bunlardan ilki ‘imparatorluklara has kültür zenginliğiyle incelmiş, çağrışım dünyasını çeşitli alanlarda genişletmiş dil malzemesidir.’ Bununla, yazar Divan şiirini işaret etmektedir. İkinci kaynak, ‘batı edebiyatlarından gelen farklı unsurlar’dır. Son olarak, “Şiirimizin hattâ bütünüyle edebiyatımızın yararlandığı bir başka kaynak, asırlarca halk muhayyilesinin örsünde döğüle döğüle olgunlaşan halk şiirine has söyleyiş ve imaj servetidir.”^[49]

Geleneksel şiir ile modern şiir arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği konusundaki tartışmaları ele aldığı; bu tartışmalarda karşılaşılan temel tavır, yaklaşım ve kavramları, bunların zaman içindeki konumlarını belirginleştirmeye çalıştığı bir yazısında Tunca Kortantamer, Tanzimat’la başlayan tartışmalarda ‘geleneksel’ kavramıyla kastedilenin ‘Osmanlı şiiri’^[50] olduğunu belirtir. ‘Osmanlı şiiri’yle kastedilenin ise Divan şiiri ile Halk şiiri olduğunu, fakat özellikle de Divan şiiri olduğunu özellikle belirtmeliyiz. Kortantamer, zaman içinde, ‘Türk şiirinin üç büyük kaynağının’, ‘geleneğinin’ oluştuğunu söyler. Bunları da  ‘Divan, Halk ve Batı gelenekleri’ olarak anar. Ona göre, “Şiir dilimiz bu üç kaynaktan beslenmiştir ve beslenmektedir. Bunun aksini ileri sürmek,  kimliğini kanıtlamış birbirinden farklı pek çok çağdaş ozanı görmezden gelmek olur. Bu kaynaklardan beslenmenin biçimleri ise daha az ve daha yetersiz araştırılmıştır. Bunun sebeplerinin yanıbaşında, herhalde bizdeki metin inceleme çalışmalarının azlığı ve kifâyetsizliğinin geldiği söylenebilir.”^[51]

Tahsin Yücel, ‘İran kökenli’ olduğunu ve ‘tarih boyunca geniş kitleye yabancı kaldığını’ söylediği Divan şiirinin ‘yerli’ ve ‘geçerli’ bir gelenek olamayacağını belirtir. Ayrıca, folkloru, dolayısıyla Halk şiirini tamamen dışlar: “Burada, her şeyden önce, folklordan yararlanmak gibi çok gerilerde kalmış, tükenmişliği ve isterlerimizi karşılamaz olmuşluğuyla (belki hiçbir zaman da karşılamamıştı) bir tür folklora dönüşmüş bir geleneğin diriltilmek istenmesi aykırı geliyor insana.”^[52] diyerek gelenek açısından folklora eğilen Tahsin Yücel, görüldüğü gibi, onun karşısında yer almaktadır. Ona göre folklor bütünüyle ‘aşağılarda’ bulunmaktadır. “Soğanın cücüğü gibi, yoksulun zenginliğidir.”^[53]

Asım Bezirci’ye göre, Divan şiirine dönmek, ya da onu diriltmek de mümkün değildir. Çünkü Osmanlı düzeni, Cumhuriyet’le birlikte tarihe karışmıştır. Dolayısıyla, Divan şiirine dönmek de mümkün değildir. Ancak, ölü muhtevasından arındırılmış olarak onun şekil özelliklerinden faydalanılabilir. Fakat,  yaşanan dönemin kendine uygun yeni bir şekil gerektireceği düşünülürse, bu kullanma da genel olarak temelsiz kalır. Üstelik, Divan şiirinin ümmet kültürünün  ürünü olan,  Fars edebiyatından aktarılmış biçim ve içerik unsurları bulunan bir edebiyat olduğunu da kabul eder ve kendince haklı olur. ^[54]

Bezirci’ye göre ‘Kendisini doğurup besleyen toplumsal düzen ve çevreyle birlikte göçüp’ giden  Divan şiirinin yanı sıra, Halk şiiri dipdiri ayaktadır. Yazar bunu, “Halk var oldukça şiiri de var olacaktır.”^[55] sloganıyla açıklar ve probleme politik bir açıyla yaklaştığını tamamen gözler önüne serer.

Edebiyat Geleneği isimli eseriyle konumuza bir kitap çapında eğilmiş olan Mustafa Miyasoğlu, ‘yerlilik’, ‘millilik’, ‘divan edebiyatı’, ‘inancın edebiyatı’ gibi kavramları gelenek noktasında inceler. Miyasoğlu’na göre,  tarihi ve sosyal şartların değişmesi sonucu, Tanzimat’tan sonra aydın ve sanatçılar gözünü batıya çevirmişlerdir. Böylece, edebiyat da kendi geleneğinden uzaklaşmış, değişik bir görünüm kazanmıştır. Miyasoğlu’nun sözünü ettiği gelenek edebiyatı Divan edebiyatıdır: “Tanzimat sonrası Türk şiirinin öz gelişi, batılılaşma yolundaki toplumumuzun iki medeniyet arasındaki gidiş-gelişine uygun olarak, insan, motif, mit ve problem bakımından divan şiirinden kesinlikle uzaklaşmayı ifade eder.”^[56]  “Edebiyat Geleneğimiz” başlıklı yazısında ise, ‘Yazılı metinleri binikiyüz yıl öncesine kadar uzanan edebiyat geleneğimizin birbirinden ana çizgilerle farklı üç dönemi’nden bahseden Miyasoğlu’na göre, İslâm’dan Önceki, İslâmî ve Tanzimat sonrası edebiyatların birbirinden çok farklı olmasına, birbirinin yerine geçmesine, oluştukları dönemdeki kültür politikasına bağlı olarak değişmesine rağmen, her zaman bir önceki döneme ait gelenek bütünüyle ortadan kalkmamış, üç dönemin edebiyat geleneğine ait eserlere yanyana rastlanmıştır.^[57]

Enis Batur, Tanzimat sonrasında gelişen şiirin kaynağını tespit etmeye çarışırken Oktay Rifat’a müracaat ettiğini belirtir ve ondan yaptığı alıntı ile görüşlerini açıklar:  “Bugünkü Türk müziğinin tek sesli Enderun müziğinden, bugünkü resmimizin, tezhip, yazı ve minyatürden üremediği nasıl bir gerçekse, bugünkü Türk şiirinin de Divan şiirinden türemediği öylece bir gerçektir.”  Yazar, yeni şiirin tek başına ne Divan şiirinden, ne de halk şiirinden türemediğini, yine batıdan da aktarılmamış olduğunu, bu şiirin daha çok batı etkisinde, fakat çeşitli etkiler altında geliştiğini söyler.^[58]

Fethi Naci, ‘eski şiirimizden’ yararlanmak konusunda, Melih Cevdet Anday’ın görüşlerine müracaat eder. Zira Anday, kendisinin, bütün gençliğini eski edebiyat içinde iyi bir şair aramakla geçirmiş olduğunu, etkilenebileceği, faydalanabileceği, geleneğini yakalayacağı bir şair bulamamış olduğunu söyler.^[59] Fethi Naci, buradan yola çıkarak, ‘Eski şiirimizden nasıl yararlanabiliriz?’ şeklindeki bir sorunun anlamlı olacağını belirtir. Çünkü, bu soruya verilen cevaplar hep teorik düzeyde kalmakta, ya ‘yararlanamayız’ ya da ‘şöyle şöyle yararlanabiliriz’ şeklinde olmaktadır. Halbuki soru, ‘Eski şiirimizden nasıl yararlanılmıştır?’ şeklinde sorulmalıdır. Soru böyle sorulursa, Türk şiirinin tarihsel gelişimine bakmak mecburi olacaktır. Bunun sonucunda şair, belirli bir toplumsal dönemde, yeni bir şiir dili getirmek için, eski şiirden nasıl yararlanacağını daha kolay öğrenecektir. Böylece, gelenekle ilgili problem çözüme kavuşacaktır.^[60] Fethi Naci  daha sonra tekrar M.C. Anday’ın cümlesine döner: “... o ‘bir ozan’ı  bulmak olanaksızdır: Çünkü öyle bir ozan yoktur eski şiirimizde.(...) Divan şairlerinde ancak güzel beyitler bulunabilir, çoğu zaman, güzel beyitler bile değil, sadece güzel dizeler.”^[61] diyerek onun görüşlerine katılır.

Fethi Naci, Halk şiirinin de yeni şiir için kaynak olamayacağı görüşündedir. Bu görüşünü oluştururken de, Pertev Naili Boratav’ı, onun Folklor ve Edebiyat isimli kitabını kaynak olarak kullanır. Yazar, Boratav’ın  “...halk edebiyatları, sanat terbiyesi düşünülecek olursa klasik edebiyatların usta eserleri gibi örnek olamazlar...” yolundaki görüşlerini aktarır.^[62] Fakat Boratav’ın konuyla ilgili başka düşünceleri de vardır. O, folklor eserini, örnek alma yöntemiyle değil de, onu, ‘bir tür yapı malzemesi gibi’ ele alıp,  unsurlarını kullanarak faydalanabileceğimizi söyler.^[63]

Bugün, modernleşme dönemi edebiyatının geçmişten kalan her şeye ‘bir tür karşıtlık olarak’ baktığı geniş çevrelerce kabul edilmektedir. Hilmi Yavuz, bu zıtlığı şiire indirerek, ‘Cumhuriyet şiirinin de Osmanlı şiirinin ya da Osmanlı Divan şiirinin bir tür olumsuzlanması, bir tür mefhum-ı muhalifi’ biçiminde algılandığını, bu yüzden görünmez kılınması için elden gelen bütün gayretlerin gösterildiğini söylemektedir.^[64] Bu görüşleriyle Hilmi Yavuz, yukarıda hükümlerini aktardığımız Amil Çelebioğlu’nun fikirlerine yaklaşır. Hilmi Yavuz, Divan edebiyatından, dolayısıyla gelenekten  yararlanma hususunun Türkiye’de ‘doğru bir biçimde’ anlaşılmadığını, Cumhuriyet şiirinin ‘redd-i miras’la işe başlamasının, bu olumsuzluğu getirdiğini söyler.^[65] Bu görüşe Mehmet Kalpaklı^[66] ve Talat Halman da katılırlar. Talat Halman, bunu son  dönemde Divan şiiriyle o şiirin oluştuğu kültürün dışlandığını, ezilip  yok edilmeye çalışıldığını belirterek söyler.^[67] Ebubekir Eroğlu ise, modernleşirken, eski kültürün değerleriyle mayalanılmadığını, çünkü o kültüre ait unsurların, bu arada şiirin de tamamen dışlandığını ifade eder.^[68]

Mehmet H. Doğan, şiir-türkü-folklor ilişkisine değindiği bir yazısında, türküyle şiiri birbirine yakın bulduğunu belirtir ve ‘folklorun, halk şiiri ve halk müziği geleneğinin  hâlâ’  güçlü ve etkin olduğu, yaşayıp geldiği görüşünü kabul eder. Fakat bunlardan faydalanırken dikkatli olmalıdır: Aynen öykünme, kopya etme, ‘tıpkısının aynısı seri üretimler’den ziyade, Halk şiiri ve halk türküsünden, folklordan faydalanırken duyarlık mefhumunu göz önünde bulundurmalıdır. Bu sanat eserleri bir kez oluşturulmuştur, öykünülmesi, kopya edilmesi mümkün olmayan eserlerdir.^[69] Bu arada, türküden, folklordan yola çıkan şiirin, daracık bir alana sıkışıp kalma, bir tekdüzeliğe varıp dağılma, yitme tehlikesi olabileceğini de hatırlatır.^[70]

Ahmet Oktay, Halk şiiri biçimlerinin ‘yeniden-üretilebileceğini’ sanmanın yanılgı olacağını söyler. Bunu söylerken, ‘toplumcu’ bir bakış açısı kullanan yazar, “Halk şiiri ağa-bey otoritesine karşı gelmek, medresenin dar görüşlülüğünden belli ölçüde uzak durmak gibi kimi özerk ideolojik öğeleri açığa vurur elbet, ama bu olgu, Halk şiirinin feodal mülkiyet ve ahlak ilişkilerinin egemen olduğu kısa alanda ve üst-kültüre bağımlı olarak üretildiği gerçeğini değiştirmez.” der. Yazara göre, Halk şiirinin, zamanla ‘dine doğru gerilemesi’ ve Divan şiirinin bir uzantısı durumuna düşmesi  onu ‘yeniden-üretilebilir’ olmaktan alıkoyan bir husustur. Bir başka husus da, bu edebiyatın ‘kırsal alanın değerler ve yaşayış dünyasını’ yansıtmasıdır. Dolayısıyla yazara göre, “Halk şiiri biçimlerinin gerek metropolde yaşayan fabrika işçisinin ve çeşitli işlerde çalışan kırsal nüfusun, gerekse köylük alandaki makineli tarıma geçmiş tarım işçisinin kültürel/sanatsal ve siyasal beklentilerini karşılayamayacağı söylenebilir.”^[71]

Hasan Bülent Kahraman, bir bilinç kopmasının, bir hafıza kaybının yeniden onarılması çabaları olarak gördüğü geleneğin şiirde kastedilen anlamının ‘eski bir sesin ve eski bir duyarlığın dönüştürülmesi’ olduğunu söyler.^[72]  Bundan kastın, Divan şiiri olduğu ortadadır.

Muhsin Macit, gelenek tartışmalarının, ‘aslında divan şiirinin yaşama ve direnme gücünün yeniden denenmesine yönelik tecrübelerin ürünü’^[73] olduğunu, Türkiye’deki şiir geleneği ile ilgili tartışmaların merkezini Divan şiirinin oluşturduğunu kaydeder. “Artık, köklü bir şiir geleneğimiz olduğuna kimsenin itirazı yok.” diyen Macit,  Türk şiirinin geleneği konusundaki adresi somutlaştırır: “Şiir sözkonusu olduğunda gelenek, Türkçe’nin, İslâm estetiğine dayalı altı asırlık tecrübesini, yani halk ve divan şiirinin müşterek estetik zeminini karşılar.”^[74]

Günümüz şairlerinden Ali Günvar, gelenek anlayışının altyapısına tasavvufî bir nitelik de taşıyan Divan şiirini yerleştirir. Şaire göre, Divan şiiri karşısında olumsuz duranlar, karşılarındaki şiirin büyüklüğünü algılayamayanlardır. Bu şiir, “Yaklaşık altı yüzyıl boyunca hergün daha derinleştirilip ayrıntılarına inilerek yeniden yorumlanmış ve geliştirilmiş olan bu geleneğin iç tutarlılığı yalnızca dıştan müdahale ile yıkılabilmiştir.” Ama bunun da ötesinde, çağdaş Türk şiirinin ‘üç önemli geleneğin’ izlerini takip etmesi gerektiğini de hatırlatır: Bunlar, ‘Uzakdoğu ve batı kültürleri ile yerel kültürün bileşkesi’dir.^[75]

Özdemir İnce, Çağdaş Türk şiiri geleneğini Cumhuriyet’le başlatır. Böylece o,  şiir geleneği konusunda, son yılların en keskin reddini gerçekleştirir. Onun reddiyesi aslında Namık Kemal’le başlayan bütün eleştirilere yaslanmaktan öte bir şey değildir. İnce’ye göre Türk şiirinin 50 yıllık bir geleneği vardır. Divan şiiri sürekli olanın içinde yer almadığı, bugünkü ve yarınki şairlerin, içinde şiir yazdıkları şiir ortamının oluşturucularından biri olmadığı, varlığını sürekli hissettirmediği, bir ölçüde hız ve istikamet nirengisi olmadığı için klasik değildir.^[76] Bu şiirlerden yararlanılması, onların gelenek içinde yaşayan bir baskı öğesi oldukları anlamına gelmez. Baskı öğesi olamayışlarının kökeninde dil, tarih ve şiirin işlevi gibi büyük engeller vardır. Bunlardan daha önemlisi Cumhuriyet ideolojisinin tarih anlayışı ile onların içinde yer aldıkları tarih anlayışı arasında uzlaşması imkânsız yönler, birbirine zıt hususlar bulunmaktadır.  Geleneğin oluşturucularından birisi olan süreklilik açısından geniş bir halk kesimini temsil özelliği ve yeteneğinden de mahrumdur.^[77] Hayata geçmemiştir. İnsana, dünyaya ve topluma uzaktır.^[78] Dili halktan kopuk ve yapaydır.^[79] Özdemir İnce’ye göre çağdaş şiirimizin geleneğini Divan ya da Halk şiirine, bilimsel estetiğin kabul ettiği anlamda bağlamamıza imkân yoktur. Özdemir İnce, “Divan şiirinin esas anlayışıyla çağdaş şiir yazmanın kesinlikle olanağı yoktur.”^[80] şeklindeki ifadesiyle, Divan şiirini çağdaş Türk şiirinin kaynakları arasından çıkarır. İnce’ye göre Divan edebiyatı evrensel dil ve medeniyet ölçülerine uymadığı için klasik olamaz, bu edebiyat ayrıca milli kültürün yarattığı bir beğeninin olgunluk ürünü olmayıp, kozmopolit bir ‘kast’ın XIII. Yüzyılda başlayıp XIX. Yüzyılda kendiliğinden sona eren çok özel bir ürünüdür. Ayrıca, bu şiirin Cumhuriyet döneminde gelişen kültür hareketlerinin karşısında, okul kitapları ve güftesi anlaşılmaz  bir müziğin dışında hayata ciddi bir yansıması olmamıştır.^[81] Özdemir İnce, Türk şiiri geleneğinin bir diğer kolu olan Halk şiirini  de şu cümlelerle ele alır: “Halk Şiiri’ne gelince, elbette, İstanbul da dahil olmak üzere, Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkçe konuşan kesiminde bir Halk Şiiri Geleneği’nden söz etmemiz gerekir. Çünkü bu gelenek; şairi olduğu kadar okuru, dinleyiciyi, yani halkı da kapsamaktadır. Bu nedenle, Türkçe konuşan toplumun büyük çoğunluğu için bir Divan Şiiri geleneğinden söz etmek nasıl zor ve olanaksızsa, bir Halk Şiiri geleneğinden söz etmek de gerekli ve zorunludur.”^[82]

Türk şiiri için geleneğin hangi kaynak olduğu konusunda yaptığımız bunca araştırmadan sonra ortaya çıkan sonuç, bu şiirin köklü bir geçmişi bulunduğu ve bu geçmişin, geriden gelenlere her an kaynaklık yapacak bir nitelik arz ettiğidir. Problemi bu şekilde ortaya koyduktan sonra, sıra, geçmiş şiirlerin hangi özelliklerinden, nasıl faydalanıldığı veya faydalanılacağı hususuna geliyor.

Orhan Okay, Divan şiirinden motif, imaj, tema ve estetik olarak faydalanabileceğimiz görüşündedir.^[83] Okay’a göre, Divan şiiri geleneğinden faydalanmanın sınırları, ‘Vezin, âhenk, iç ritm, imajlar dünyası, mazmunlardan esintiler, doğu mitolojisi, bütün bir İslâmî an’ane’ gibi unsurlarla da çizilebilir.^[84]

Sezai Karakoç, Divan şiiri geleneğinden nasıl faydalanacağımız konusunda, Divan şiirinin vezniyle, kafiyesiyle, tür ve şekilleriyle tıpatıp benzer bir şirin yazılmasını veya bunların tam tersi, sadece isimlerinin Divan şiiri unsurlarından oluşturulmasını faydalanma kabul etmez: “Aruzla, vezinli ve kafiyeli, tıpatıp Divan şiirinde olduğu gibi  kasideler, gazeller, murabbalar mı yazılacaktı? Ya da adı divan, gazel, kaside olsun da ne olursa olsu mu denecekti? Hayır, bu iki yol da değil. Asıl gerekli olan, eski şiirimizin ruhunun, algılanmasının, şiire bakışının yeniden dirilişiydi.  Biçimlerin ve mazmunların aynen alınışı, kullanılışı değil, onların bugünkü şartlarda doğurması gereken şekilleri.”^[85]

Geleneğin verdiği hazır biçimleri, klişeleri çok cazip bulan Beşir Ayvazoğlu, bunlardan faydalanacak olanın, geleneğe dehasını da katması gerektiğini söyler. ^[86]

Bu konuda, Muhsin Macit ise, gelenekle ilişkisini sürdüren şairleri ve eserlerini incelerken, ‘ses, söyleyiş, imaj dünyası ve dil zevki’ gibi unsurlarını gözönüne almamız gerektiğini söyler. Macit bunları ‘gelenekten yararlandığını ifade eden şairlerinin eserlerine bakarak’ şu şekilde şematize etmiştir: ‘1. Vezin, kafiye, ses, 2, Tasavvuf, 3, İmaj dünyası.’ Yazar bunlardan tasavvufu, gelenekten faydalanma yollarını arayan şairlerin önlerine çıkan bir imkân olarak görür. Bundan faydalanmak isteyen şair, ‘mistik tecrübe’ ya da en azından ‘mistik bilgi’ sahibi olmalıdır.^[87]

Biz de, şairlerimizdeki gelenek unsurlarını tespit ederken, gelenek olarak kabul edilen şiir kaynaklarının muhteva  ve şekle ait, kaynak ve dünyaları, dil özellikleri, nazım birimleri, nazım şekilleri, dünya görüşü, mazmunlar sistemi, ölçüleri, ses ve ahenk imkânları vb. gibi özelliklerini göz önüne almalıyı uygun görüyoruz.

---

[1] Necmettin Turinay, Geleneğin Dünyası, Yeniliğin Ufukları, Akçağ Yay., 2. Bas., Ank., 1996, s.31.

[2] Sezer Tansuğ, Gelenek Işığında Çağdaş Sanat, İz Yay., İst., 1997, s. 34.

[3] Muhsin Macit, Gelenekten Geleceğe, Akçağ Yay., Ank., 1996, s. 12.

[4] Konuyla ilgili geniş bilgi için Bkz: Mehmet Kahraman, Divan Edebiyatı Üzerine Tartışmalar, Beyan Yay., İst., 1996;   A. Hamdi Tanpınar, 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi,  7. Bas., İst., 1988, s. 316, 406.

[5] A. Hamdi Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler, (Haz: Zeynep Kerman) 3. Bas., Dergâh Yay., İst., 1992, s. 102-136.

[6] age., s. 87.

[7] Bu konuda Tunca Kortantamer, şu cümleleri sarf eder: “Tanzimat’çılara Servet-i Fünûn’cuların, onlara Memleket Edebiyatı  ve Milli Edebiyat taraftarlarının karşı çıkışı, Hâşim’in I. Meşrutiyet sonrasının eğitici, öğretici, yönlendirici, toplumsal şiiri ile Servet-i Fünûn ve kendisinin de dahil olduğu Fecr-i Ati’nin şiir-nesir yakınlaştırmasını eleştirmesi,  N. Hikmet’in putları yıkması, N. Fazıl’ın T. Fikret, Y. Kemal, M. Akif, N. Hikmet gibi şairleri mahkemede yargılaması, Garip şiirinin kendisinden önceki bütün şiir anlayışlarını reddi, İkinci Yeni’nin onlara karşı oluşu, İkinci Yeni’nin 1967-1970 arasındaki hırpalanışı bu tavrın örnekleri arasında hatırlanabilir.” Bkz: Tunca Kortantamer, “Türk Edebiyatında ‘Gelenek ve Modernlik’ Tartışmaları Üzerine”, Kitap-lık dergisi, S. 38, (Güz 1999), s. 164; Ayrıca Bkz: Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri I, Tanzimattan Cumhuriyete, Dergâh Yay., 10. Bas., İst., 1988,  s. 229.

[8] Ebubekir Eroğlu, Modern Türk Şiirinin Doğası, YKY, İst., 1993, s.11.

[9] Kortantamer, “Türk Edebiyatında ‘Gelenek ve Modernlik’ Tartışmaları Üzerine”, Kitap-lık dergisi, S. 38, s. 162.

[10] Birol Emil, “Yeni Türk Edebiyatının Meseleleri”, Türk Edebiyatı dergisi, S. 234 (Nisan 1993), s.13; Ahmet Kabaklı: “Yeni Şiir Nerelerde?”, Türk Edebiyatı dergisi, S. 206, (Aralık 1990), s. 7; Enis Batur, Yazının Ucu, YKY, 2. Bas., İst., 1995, s. 15-18.

[11] Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler, s. 87.

[12] Orhan Okay, Sanat ve Edebiyat Yazıları, Dergâh Yay., İst., 1990, s. 83.

[13] Eroğlu, Modern Türk Şiirinin Doğası,. s. 83.

[14] age., s. 50-51.

[15] age.,  s. 84.

[16] Emil, “Yeni Türk Edebiyatının Meseleleri”, Türk Edebiyatı dergisi,  S. 234 , s. 13.

[17] Beşir Ayvazoğlu, “Her Gelen Put Kırıyor, Kendi Putunu Dikmek İçin”, Türk Edebiyatı dergisi, S. 240 (Ekim 1993), s. 9.

[18] Eroğlu, Modern Türk Şiirinin Doğası, s. 11.

[19] age., s. 50-51.

[20] age.,  s. 52.

[21] age., s. 91.

[22] Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler, s. 87.

[23] age., s. 87.

[24] age., s. 83.

[25] age.,  s.  84.

[26] age., s. 94-95.

[27] Kaplan, Şiir Tahlilleri I, Tanzimattan Cumhuriyete, s. 229.

[28] Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri 2: Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, 3. Bas., Dergâh Yay., İst., 1980, s. 7.

[29] Emil, “Yeni Türk Edebiyatının Meseleleri”, Türk Edebiyatı dergisi,  S. 234, s. 12.

[30] age.,  s. 14.

[31] Orhan Okay, “Şiirin Esası Gelenektir”, Yedi İklim dergisi, S. 78 (Eylül 1996), s. 67.

[32] Okay, Sanat ve Edebiyat Yazıları, s. 83.

[33] Cevdet Kudret, Bir Bakıma, İnkılap ve Aka Yay., İst., 1977, s. 82.

[34] Sezai Karakoç, Edebiyat Yazıları II, Diriliş Yay., İst., 1986, s. 10.

[35] Erdoğan Alkan, Şiir Sanatı: Dünyada ve Türkiye’de Şiir Akımları Şiirin Temel Sorunları-Kavramları, Yön Yay., İst., 1995, s. 571.

[36] Behçet Necatigil, Bile/Yazdı, YKY, İst., 1997, s. 85.

[37] age., s. 92.

[38] Aktaran, Mehmet Kalpaklı, “Divan Edebiyatı Hortlak Değil, Muhteşem Bir Hayalettir”, (Söyleşi, Katılanlar: Talât Halman, Hilmi Yavuz, Güven Turan, Mehmet Kalpaklı,  Ebubekir Eroğlu),  Kitap-lık dergisi, S. 38  (Güz 1999), s. 25-26.

[39] Attila İlhan, (Konuşan: Piraye Şengel) “Bugün Bâki Gibi Şiir Yazamazsın; İrticâ Olur Bu”, Varlık dergisi, S. 1028, (Mayıs, 1993), s. 7-9.

[40] Attilâ İlhan, Gerçekçilik Savaşı, Yazko Yay., 2. Bas., İst., 1983, s. 97.

[41]Cevdet Kudret, Türk Dili dergisi, S: 290’dan Aktaran Memet Fuat, Eleştiri Sorumluluğu, YKY, İst., 1994,  s. 94.

[42] age.,  s. 94.

[43] Şerif Aktaş, “Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı Hakkında”, Yeni Türkiye dergisi, (Cumhuriyet Özel Sayısı, IV), S. 23-24 ( Eylül-Aralık 1998), s. 2884.

[44] Şerif Aktaş, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi, C. I, Akçağ Yay., Ank., 1998, s. 15.

[45] Aktaş, “Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı Hakkında”, Yeni Türkiye dergisi, S. 23-24, s. 2884.

[46] Aktaş, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi, s. 16.

[47] age., s.  33.

[48] Şerif Aktaş, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri Antolojisi, C. II, Akçağ Yay., Ank., 1998, s. 9.

[49] age.,  s. 14-15.

[50] Kortantamer, “Türk Edebiyatında ‘Gelenek ve Modernlik’ Tartışmaları Üzerine”, Kitap-lık dergisi, S. 38,  s. 162.

[51] age., s. 172.

[52] Tahsin Yücel, Yazın, Gene Yazın, YKY, İst., 1995, s. 57.

[53] age., s. 52.

[54] Asım Bezirci, İkinci Yeni Olayı, Su Yay., 2. Bas. İst., 1986, s. 167-168.

[55] age. s. 174.

[56] Mustafa Miyasoğlu, Edebiyat Geleneği, Yenisanat Yay., İst., 1975, s. 67.

[57] age., 86-87.

[58] Batur, Yazının Ucu, s. 76.

[59]Melih Cevdet Anday, “Yaşamak İçin” Cumhuriyet Gazetesi, 11 Temmuz 1983’ten aktaran: Fethi Naci, Şiir Yazıları, s. 42.

[60] age., s. 42.

[61] age., s. 42.

[62] age., s. 51.

[63] Pertev Naili Boratav, Folklor ve Edebiyat I,  Adam Yay., İst., 1982, s. 19.

[64] “Divan Edebiyatı Hortlak Değil, Muhteşem Bir Hayalettir” Kitap-lık dergisi, S. 38, s. 5.

[65] age., s. 6.

[66] age.,  s. 11.

[67] age., s. 15.

[68] age.,  s. 14.

[69] Mehmet H. Doğan, Şiirin Yalnızlığı, Broy Yay., İst.,  1986, s. 54.

[70] age., s. 57.

[71] Ahmet Oktay, Yazın İletişim İdeoloji, AdamYay., İst., 1982, s. 78.

[72] Hasan Bülent Kahraman, “Gelenek, Postmodernizm ve Bazı Yeni Kavramlar”, Varlık dergisi, S.1028,  (Mayıs 1993), s. 3.

[73] Macit, Gelenekten Geleceğe, s. 7.

[74] age.,  s. 11.

[75] Ali Günvar, “Felsefe ve Şiirin Bakışımı II,” Üç Çiçek Şiir Özel Kitabı, (Ocak 1984), s. 120.

[76] Özdemir İnce, Şiir ve Gerçeklik,  Broy Yay., İst., 1985, s. 88.

[77] age., s. 90, 112.

[78] age., s. 114-115.

[79] age., s. 113-114, 116.

[80] Özdemir İnce, “Gelenek ve Şiir”, Varlık dergisi,  S. 1027 (Nisan 1993), s. 2-10.

[81] İnce, Şiir ve Gerçeklik, s. 88.

[82] age., s. 110.

[83] Okay, Sanat ve Edebiyat Yazıları, s. 84.

[84] Okay, “Şiirin Esası Gelenektir”, Yedi İklim dergisi, S. 78, s. 67.

[85] Karakoç, Edebiyat Yazıları II, s. 13.

[86] Beşir Ayvazoğlu, İslâm Estetiği ve İnsan, Çağ Yay., İst., 1989, s.78.

[87] Muhsin Macit, “Modern Türk Şiirinde Gelenek Sorunu”, Seyir dergisi, S. 2 (Güz 1997), s. 10.