ŞAİR İLE MÜTEŞAİR ARASINDAKİ TECNİS

Şiir dünyasında zaman zaman tartışılan bir konudur şiirin bilgiye dayalı olup olmadığı. Günümüzün galip zannı şiir için hissiyatın yeterli olacağı şeklindedir.

Küçük duygu salınımları, sözün ilginç sapmalara uğratılması, birkaç alışılmamış bağdaştırmayla söz sanatı yapma teşebbüsü, olabildiğince tenakuz…

Olabilir, ilham adını da verebiliriz, şiir ile duygu arasında sıkı bir kızkardeşlik ilişkisi kurulabilir. Öyle ki kişinin şairliği şair-i mâderzâtlık mertebesinde dahi olabilir. Fakat bereket bilgidedir. En başta da edebî bilgidedir. Edebî bilgi, teori, birikim. Kültürel ve bilimsel yığınak daha başka bir şey…

Nice donanımsızlar vardır, ‘seccadeyi suya salmak’ isterler.  Mümkün mü bir keramet çıksın, değil tabii.  Alın dergilerde yayımlanan, güne damgasını vuran genel şiirin havasını. Ne bulacaksınız? ‘Bal’ demeye çalışıyor zavallı, fakat ağızda tat yok. Dil kendisini kullanan şaire/müteşaire diş biliyor…

Bilgisi görgüsü olmamakla birlikte zaman zaman birilerinin adı dokuza çıkabilir. Şöhreti edep (edebiyat) dışı yollarla yakalayıp şiir kuşunun tüyünü kanadını yolan bu geyik efsanecileri kendilerine devlet kapısı aralayan devir tamama erdikten sonra sırlarının fos olduğu görüverirler. Artık kösteği kırsalar yeridir.

“Koduğum yerde alefhordesin ey zâhid-i har

Aşka dahletme seni sonra arar da bulamam” (Necip)

Oysa şiirin ateşin kuşağını kuşanmaya niyetlenen bir kişi en başta kendisini edebiyat sanatının incelikleriyle donatmalıdır. Üstelik bunu gelişigüzel bir yaklaşımla değil,  nitelikli bir diz çöküş ve dirsek dayayış ile gerçekleştirmelidir.

Gerçi bugün böylesi bir sancıya müşteri olmak için nice engel var. En başta talepkâr şair kendisine müeddeb bir öğretici bulmakta zorlanacaktır. Aynı şekilde, yazılı ve basılı öğretici materyal konusunda da sıkıntı söz konusudur. Velhasıl en başta edebiyat akademyasının yetersizliği, niteliksizliği sözkonusudur.

Şimdi sözü şuraya getirelim, başlıkta işaret ettiğimiz şair ile müteşair arasındaki tecnise. Yani cinas sanatına. Buradaki cinasın ‘cehalet’ olduğuna kanaat getirdim ben!

Bunu açıklamak için ‘cinas sanatı’ üzere bir tafsilata girişeceğim. Şöyle ki, bugünün edebî bilgi ve teori kitapları cinas tanımının karşılığı olarak sözgelimi “anlamları ayrı, yazılış ve söylenişleri aynı olan sözlerin bir arada kullanılması”nı kaydedeceklerdir. Buna şu mahiyette bir cümle de ekleyenler çıkarsa, öpüp başınıza koyun: “Cinasın pek çok çeşidi vardır.”

Bugünün edebiyat teorisi kitabı böyleyken, eskiler ne yapmış, bir de buna bakalım. Eski edipler cinas deyince ‘cinas-ı tam’, ‘cinas-ı mürekkep’, ‘cinas-ı muharref’, ‘cinas-ı nâkıs’, ‘cinas-ı lâhık’, ‘cinas-ı mükerrer’, ‘cinas-ı hat’ gibi cinas çeşitlerini, hatta bunların da kendi içlerindeki alt tefriklerini öğrenmek ve uygulamak zorundaymışlar.

Sütunumu zorlayıp ayrıntılara girmeye çalışayım. ‘Cinas-ı tam’ genel olarak verilen cinas tanımına denk düşer. Örneğin ‘basar’ kelimesini iki kez kullanıp birisinde ‘göz’ diğerinde ‘basmak’ fiilinin geniş zamanında kullanmak böyledir. Peki karışık cinas yani ‘cinas-ı mürekkep’ nasıl olur? İki şekilde: İlki, cinaslı sözlerden birisinin iki ayrı kelimeden oluşmasıdır. ‘Canansız’ ile ‘can ansız’ örneklerinde görebiliriz bunu. İkinci şekil ise biraz daha karmaşıktır. Cinaslı sözlerden birisi, bir başka kelimenin parçasının kendisine eklenmesiyle tamamlanır. İşte örnek: ‘sakızı’ ile ‘Tersâ-kızı’ (Hristiyan kızı)…

Elifba’nın kullanıldığı dönemin şairleri harflerin yazılış ve okunuşlarına göre de cinas yaparlarmış. Bu ‘cinas-ı muharref’ (harfe dayalı, tahrif edilmiş, değiştirilmiş) adıyla anılırken şu örnekteki gibi uygulanırmış: ‘kavl’ ile ‘kul’…

Cinas-ı nâkıs’a (noksan, tam olmayan, kusurlu) gelelim: Bu, cinaslı kelimelerin birinde fazla bir harf bulunmasıyla mümkündür. Fazlalık başta, ortada veya sonda bulunabilir. ‘cerahat’ (irin) – ‘rahat’; ‘fâm’ (renk) – ‘fem’ (ağız); ‘çeşme’ (pınar)- ‘çeşm’ (göz) örneklerini vermemiz sanırım ufuk açıcı olacaktır.

Cinaslı kelimelerde bir harfin değişik olmasıyla açıklanan cinas çeşiti ‘cinas-ı lâhik’tir. ‘Eklentili cinas’ diye de ifade edebileceğimiz bu cinasta değişik harf başta, sonda, ortada olabilir: ‘vefa’- ‘cefa’; ‘sâfi’ (katışıksız) -‘sofî’ (sofu); ‘afâk’ (ufuklar) -‘afât’ (afetler) gibi…

Tekrarlanan cinas vardır bir de; ‘cinas-ı mükerrer’ denilir. Şu örneklerle anlaşılması mümkün olup cinaslı kelimelerden birisi ötekisinin son hecesinde tekrarlanmaktadır: ‘nesîm’ (rüzgâr) ‘sîm’ (gümüş), ‘siyâh’- ‘âh’…

Son cinas örneğimiz de elifba harflerine göre tertip olunmuş, tanımlanmıştır. İmlayla ilgili olan ve yazılışta sadece nokta değişikliği ile oluşturulan cinas ‘cinas-ı hat’tır: ‘rahmet’ ile ‘zahmet’ ‘âkil’ ile ‘gâfil’ böyledir…

Şimdi, bırakalım diğer edebî donanımları, sadece cinasla bile cins bir uyum kuramayan şairleri nasıl adlandıracağız?

“Nâdanlık olup mu’teber ebnâ-yı zamanda

Hattı bozulup nüsha-i irfân unutulmuş” (Nabi).